تاریخچه فرش ماشینی

تاریخچه فرش ماشینی از کجا شروع شده است؟ ایران یا اروپا؟

فرش ماشینی گونه‌ای از فرش است که بر خلاف نوع دستباف آن، توسط ماشین‌آلات صنعتی بافته می‌شود. به دلیل سرعت تولید و همچنین ارزان بودن مواد اولیه نسبت به قالی و فرش های دستباف، قیمت نهایی آن پایین تر است. از مزایای آن ساده‌تر بودن اجرای آن، بهتر بودن نقش و باکیفیت‌تر بودن انواع تصاویر روی آن است. جالب است بدانید فرش‌ماشینی ۱۰ درصد صادرات غیرنفتی ایران را در اختیار دارد.

پیشینهٔ تلاش برای تولید فرش در ایران، به هزارهٔ دوم پیش از میلاد می‌رسد. فرش پازیریک کهن‌ترین فرش جهان، یک فرش ایرانی است.

بعد از گذشت هزاره‌های متمادی، تقریباً در هزارهٔ دوم پیش از میلاد، انسان توانست چگونگیِ به‌هم‌ریسیدنِ نخ‌ها و ساختنِ طناب را کشف کند. این اکتشاف مانند تمام اکتشاف‌های تاریخ فواید بسیار سودمندی برای هنر و صنعتِ آن دوران داشت.

تاریخچه فرش ماشینی در اروپا

در اروپا و به ویژه در کشورهای فرانسه و انگلستان تلاش های فراوانی برای ابداع روشهای جدید تولید فرش دستباف و افزایش سرعت تولید انجام شد، که نتیجه این تلاشها منجر به پیدایش ماشین آلات و روش های پیشرفته صنعتی برای تولید فرش ماشینی طی ۲۰۰ سال گذشته شده است.

استفاده از نیروی بخار، یکی از بزرگترین انقلاب ها را در صنعت جهان به وجود آورد. اولین صنعتی که از نیروی بخار به عنوان نیروی محرکه استفاده کرد، صنعت نساجی بود. 

با موفقیت آمیز بودن عملکرد موتورهای بخار در صنعت نساجی، به تدریج سایر صنایع نیز استفاده از این موتورها را آغاز نمودند.

نخستین هدف از صنعتی کردن بافندگی فرش ماشینی، تولید فرش هایی شبیه فرش دستباف با هزینه کمتر و یا به عبارت دیگر، گسترش بازار فرش از قصرها و کاخهای سلطنتی به داخل خانه های مردم به ویژه قشر متوسط و حتی فقیر جامعه بود.

بافندگی اینگرین (Ingrain weaving)

فرش اینگرین یک نوع پارچه دورو بود که خاب نداشت، اما سطح آن کمی راه راه، شبیه به قالیچه نماهای دستباف بود .

تولید فرش های اینگرین در دهه ۱۹۳۰، به سرعت کاهش یافت اما این فناوری در سال های اخیر برای تولید فرش های بافته شده از الیاف ۱۰۰٪ طبیعی (پشم یا پنبه) بدون استفاده از چسب آهار، به عنوان محصول «دوستدار محیط زیست» استفاده شده است.

بافندگی ویلتون (Wilton weaving)

«پیر جموله» و «آنتویین دافوسی»، در دهه ۱۷۴۰، تکنیک گره زنی Savonnerie را برای تولید فرشهای پرز بریده بر روی ماشین های بافندگی پدالی به کار برده اند. 

تولیدات خاب بریده، تحسین زیادی را به خود جلب کرد و کار خانه ویلتون برای چندین سال از تولید انحصاری آنها بهره مند شد.

به سرعت دستگاههای بافندگی بروکسلی در سایر کارخانجات نصب شدند و بافتن فرشهای بروکسلی یا سبک ویلتونی اهمیت بیشتری نسبت به فرش های اینگرین پیدا کردند. در انتهای قرن هجدهم بیش از ۱۰۰۰ کارخانه بافندگی فرش در کیدرمینستر وجود داشت.

فرش های رومبلی یا چله چاپی (Tapestry or Warp–printed Carpets)

در اوایل قرن نوزدهم، مخترعانی که به بافندگی فرش علاقه نشان میدادند، متوجه ارزش نخهایی شدند که به عنوان خاب مرده در فرش های بروکسل، ویلتون و اینگرین محو می شدند. هدف تحقیقات، تولید مکانیکی فرشهایی بود که همانند فرش دستباف، بیشترین مصرف نخ خاب در روی فرش باشد.

ایده چاپ بر روی نخ های خاب و بافتن آنها بر روی یک دستگاه بافندگی که لزوما از نوع بروکسل باشد و فقط یک دسته نخ خاب داشته باشد، برای اولین بار به ذهن یک اسکاتلندی خلاق به نام «ریچارد وایتوک» رسید.

فرشهای رومبلی برای سالهای متمادی تولید شدند، اما اهمیت این سیستم با پیدایش «آکسمینستر گریپرها» کاهش یافت.

شنیل آکسمینستر (Chenille Axminster)

“جیمز تمپلتون” یک کارخانه تجاری تولید شال گردن در شهر «پیزلی» اسکاتلند داشت.

او در سال ۱۸۳۹، یک کارخانه تولید فرش در گلاسکو برپا کرد تا از نوآوری ها و ایده هایش بهره برداری کند.

فرآیند پیشنهادی تمپلتون استفاده نامحدود از رنگ را ممکن می ساخت و همانند فرشهای بروکسلی و ویلتونی هیچ خاب مرده ای نیز در پشت (برزنت) فرش وجود نداشت. برای اولین بار، تولید مکانیکی فرش هایی که شباهت بسیار زیادی به فرش های دستباف داشتند، توسط اکسمینستر امکان پذیر شد.

این فرآیند بیش از یک قرن به طور گسترده ای استفاده شد و برای سالهای متمادی سیستم پیشرو در تولید فرش بود.

آکسمینستر ماسوره ای (spool axminster)

به یکی از کارکنان خلاق کارخانه فرش الکساندر اسمیت ماموریت داده شد تا دستگاه بافندگی موتوری برای تولید فرش هایی مشابه فرش های گره دار آکسمینستر بسازد. «اسمیت» و «اسکینر» در سال ۱۸۵۶، امتیاز ساخت «دستگاه تافتینگ اکسمینستر» را ثبت کردند.

اولین دستگاه بافندگی فرش ماسوره ای در سال ۱۸۶۲ در لندن به نمایش گذاشته شد و به وسیله یک شرکت در بلژیک خریداری شد. 

این سیستم آکسمینستر ماسورهای – گیرهای امروزه نیز برای تولید فرش های خاب بریده با امکان نامحدود در طرح و نقشه استفاده میشود.

آکسمینستر گیره ای (Gripper Arminster)

اگرچه «اسکینر» استفاده از «گیره» را به ثبت رسانده بود، یک تولید کننده فرش های بروکسلی و ویلتونی در کیدرمینستر به نام برینتونز، تکنیسین هایش را تشویق کرد تا اصول اختراع اسکینر را روی یک ماشین بافندگی ژاکارد به کار بگیرند. اختراع آنها در سال ۱۸۹۰ به ثبت رسید.

در حال حاضر، ماشین های بافندگی در دسترس هستند که گستره وسیعی از تراکم خاب و دامنه گسترده ای از نمره نخ و تنوع ساختمان بافت، می تواند همزمان روی یک فرش بافته شود تا فرش های طرح برجسته به همان خوبی فرش های معمولی تولید شوند.

بافندگی رویه به رویه (Face – to – Face Weaving)

در سال ۱۸۵۷، یک اسپانیایی به نام «جاسینتو بارا کورتز» اختراع اولین ماشین بافندگی رویه به رویه موتوری را ثبت کرد. 

اما این دستگاه بیشتر برای تولید مخمل درست شده بود تا فرش.

قبل از جنگ جهانی اول کوششهایی برای وفق دادن اصول این ماشین جهت بافتن فرش انجام شد، اما تا سال ۱۹۲۱ موفقیتی حاصل نشد.  اما بعدها امکان تولید اینگونه فرش ها فراهم و به یکی از محبوب ترین روش ها تبدیل شد.

سال های طولانی است که بافندگی رویه به رویه محبوب ترین سیستم بافندگی فرشهای گوناگون است و به طور روزافزونی برای تولید فرش نیز استفاده میشود.

 تاریخچه فرش ماشینی در ایران

تاریخچه فرش ماشینی : دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی در ایران

تاریخچه فرش ماشینی در ایران به دهه ۵۰ پیش از انقلاب باز می گردد. زمانی که اولین تار و پود های فرش ماشینی در شهرستان کاشان و در کارخانه مخمل و ابریشم کاشان با ساده ترین دستگاه ها به هم گره خورد.

در حقیقت این محصول در ایران عمری تقریباً ۴۰ ساله دارد. در ابتدای دهه ۵۰ اولین فرش ماشینی توسط ماشین‌های مخمل بافی ژاکارد و با الیاف مصنوعی براق و پرز نسبتاً کوتاه و وزن سبک، بافته و روانه بازار گردید.

سابقه ۵۰ ساله صنعت فرش ماشینی ایران در مقایسه با پیشینه صنعت نساجی کشور، نشان میدهد که این صنعت جوان بوده، عمر طولانی در ایران ندارد. اولین زمزمه های تولید فرش ماشینی در ایران، در دهه ۴۰ هجری شمسی مطرح شد.

طرح راه اندازی این صنعت در کشور، به یکی از مناقشه برانگیز ترین بحثهای تاریخ صنعت ایران بدل شد. در آن برهه زمانی، نظرات عموم کارشناسان مبتنی بر این تفکر بود که باید به شدت با ماشینی شدن تولید فرش در ایران، که نتیجه ای جز نابودی هنر- صنعت فرش دستباف کشور نخواهد داشت، مخالفت کرد.

اشتغال تعداد زیادی از نیروی کار در این هنر- صنعت، درآمد صادراتی قابل توجه و شهرت جهانی فرش دستباف ایران، از جمله مواردی بود که سبب شد تا از سرمایه گذاری در صنعت فرش ماشینی ایران جلوگیری شود.

نتیجه فشارهای سنگین داخلی و مناقشات اداری تصویب قانونی در مقطعی از زمان شد که بر اساس آن در صورت کشف کارخانه قالی بافی ماشینی، کلیه ماشین آلات و تجهیزات مربوطه، توقیف، معدوم و متخلف به جریمه نقدی یا حبس محکوم خواهد شد.

همچنین به موجب این قانون، مجازات هایی برای سفارش دهندگان، خریداران و توزیع کنندگان در نظر گرفته شده بود. بنابراین، به نظر می رسد مهم ترین علت عدم تولید فرش ماشینی در ایران، ممنوعیت تولید صنعتی این کالا به دلیل حمایت از فرش دستباف بوده است. اما پس از گذشت چند سال شرایط به گونه دیگری رقم خورد.

در سال ۱۳۵۱، شرکت مخمل و ابریشم کاشان با وارد کردن ۶ دستگاه ماشین بافندگی به تولید نوعی فرش ماشینی اقدام کرد. این فرش ها از نخ اکریلیک ریسیده شده در سیستم ریسندگی پنبه ای مستقر در خود شرکت، بافته می شدند.

همچنین در همان سال گروه صنعتی بهشهر قراردادی برای تولید ۱۰ میلیون متر مربع فرش ماشینی با کشور بلژیک منعقد کرد و موفق به اخذ مجوز تولید این محصول در ایران شد.

همزمان با آن عده‌ای از تجار، فرش‌هایی با همین مشخصات و تا حدی مرغوب‌تر از کشور بلژیک وارد بازار ایران نمودند و سلیقه ایرانی را با پدیده فرش ماشینی آشنا کردند.

با مشاهده استقبال نسبتاً مطلوبی که مردم از فرش ماشینی به عمل آوردند صاحبان گروه صنعتی بهشهر که از کارخانه‌داران و سرمایه‌گذاران خوشنام کشور بودند، اقدام به تأسیس شرکت بزرگی به نام شرکت صنایع کاشان نمودند که فعالیت آن در زمینه تولیدات مواد مرتبط با فرش و همچنین خود فرش ماشینی بود و اولین محصول آن در سال ۱۳۵۳ به بازار عرضه شد.

این محصول با نمونه‌های قبلی کاملاً متفاوت و شباهت‌های زیادی به فرش دستباف داشت که به خصوص نوع پشمی آن فوق‌العاده مورد اقبال عمومی قرار گرفت. متعاقب آن شرکت‌های دیگری از جمله شرکت شهباف که بعدها به فرش گیلان تغییر نام داد و همچنین شرکت‌های فرش پارس و مولن روژ (نقش ایران) و فرش اکباتان تأسیس و به رقابت پرداختند.

در سال ۱۳۵۴، یک واحد تولیدی فرش ماشینی دیگر راه اندازی شدند. اولی که به نام فرش پارس در شهر صنعتی قزوین شروع به فعالیت نمود.

شرکت مخمل و ابریشم کاشان نیز، تعداد ۱۲ ماشین بافندگی بدون ماکو (راپیری) به کشور وارد کرد. الیاف پشم مورد استفاده در بافت فرش های ماشینی آن زمان از کشور نیوزیلند وارد ایران می شد.

دلیل استفاده از این نوع الیاف پشم، طول و قطر مناسب آنها بود، که بهترین و در عین حال مقرون به صرفه ترین نوع الیاف پشم برای تولید فرش ماشینی در ایران بود. 

اگرچه در فرشهای ماشینی اولیه بافت ایران، از نخهای پود پنبه ای استفاده می شد، لیکن بعدها به تقلید از فرش های بافت کشور بلژیک از نخهای جوت به عنوان پود فرش ماشینی استفاده شد که تاکنون هم ادامه دارد.

در سال ۵۷ تعدادی از متخصصان صنعت نساجی و دست‌اندرکاران صنعت فرش ماشینی و همچنین پاره‌ای از کارخانه‌داران که تا آن زمان در رشته‌های دیگر نساجی فعال بودند به فکر ایجاد واحدهای جدید فرش ماشینی افتادند و کارخانجاتی از قبیل قالی سلیمان، فرش مشهد، فرش شیراز (دناژ)، فرش مازندران، فرش باستان و ستاره کویر و تعدادی دیگر در گوشه و کنار کشور و با ماشین‌های مربوط به آن زمان شروع به کار نمودند. ولی تحول اساسی در صنعت فرش ماشینی در کشور از سال ۶۵ شروع شد که این سیر تحول موجب ایجاد بیش از ۱۶۰۰ واحد کوچک و بزرگ تولیدکننده فرش گردید.

تاریخچه فرش ماشینی : دهه ۶۰ و ۷۰ شمسی در ایران

پس از انقلاب، ۸ واحد از این مجموعه جزء صنایع ملی شد و ۶ واحد، خصوصی باقی ماند.به دلیل قیمت مناسب فرش های ماشینی تولید شده در ۱۰ سال اول آغاز فعالیت این صنعت در ایران و اشتیاق داخلی برای خرید این کالا در آن زمان، تمامی تولیدات در داخل به فروش می رفت و هیچ صادراتی در این زمینه وجود نداشت.

عطش بازار مصرف داخل آن چنان زیاد بود که در مقاطعی از تاریخ مانند اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ هجری شمسی، حواله های پیش فروش فرش ماشینی بین عامه مردم به ویژه کسانی که در صدد تهیه جهیزیه بودند و توان خرید فرش دستباف نداشتند، دست به دست (و یا خرید و فروش) میشد.

پس از پایان جنگ یعنی اواخر دهه ۶۰ هجری شمسی، وزارت صنایع وقت با چرخشی آشکار، سیاست صدور نسبتا آسان مجوز واحدهای تولید فرش ماشینی را در پی گرفت.

سهولت در اعطای مجوز تأسیس، شرایط اقتصادی پس از جنگ، نرخ بالای رشد جمعیت کشور و به تبع آن وجود نیروی انسانی جوان و فعال، تکنولوژی پایین ماشین آلات خط تولید و امکان بومی سازی آنها و نهایتا بازار فروش بسیار عالی، جملگی باعث رشد شتابان این کارخانجات نوپای فرش ماشینی در دهه ۷۰ شمسی شد.

در نیمه دوم همین دهه بود که صادرات غیر رسمی و سپس رسمی به کشورهای همسایه از جمله افغانستان، پاکستان و عراق آغاز شد.

عمده فرش های صادراتی به این سه کشور، فرش های ارزان قیمت مناسب بازارهای داخلی آنها مانند فرش های ۳۵۰ شانه پلی پروپیلن و یا ۴۴۰ شانه مخلوط اکریلیک و پلی پروپیلن بود.

در همان سال ها، تعداد کارخانجات فرش ماشینی در شهرهای دیگر نیز رو به افزایش بود لیکن شیب بسیار کندتری نسبت به منطقه کاشان و آران و بیدگل داشت. تفاوت عمده راه اندازی کارخانجات فرش ماشینی در کاشان با استان های دیگر در حجم سرمایه گذاری، تعداد ماشین های بافندگی هر کارخانه، تکنولوژی ماشین آلات و در نتیجه ظرفیت تولید آنها بود.

در منطقه کاشان و آران و بیدگل، اکثر کارخانجات در مقیاس بسیار کوچک و با یک یا دو ماشین بافندگی ماکویی راه اندازی می شدند، در حالی که در شهرهایی مانند مشهد، یزد و اصفهان ظرفیت تولید هر کارخانه معادل تولید چند کارخانه در کاشان بود.

به طور کلی، استان اصفهان با حدود ۷۵٪ ظرفیت تولید فرش ماشینی کشور، رتبه نخست و پس از آن استان های یزد، خراسان رضوی، مرکزی، تهران، آذربایجان غربی، مازندران و… قرار داشتند.

تاریخچه فرش ماشینی : دهه ۸۰ و ۹۰ شمسی در ایران

در نیمه دوم دهه ۸۰ هجری شمسی، عملا ساخت ماشین های بافندگی فرش در داخل کشور برای همیشه متوقف شد.در اوایل دهه ۸۰ هجری شمسی، با ورود ماشین های بافندگی را پیری دست دوم از کشورهای خارجی (به ویژه ترکیه به ایران، موج اول نوسازی ماشین های بافندگی فرش و ارتقای سطح تکنولوژی آنها، آغاز شد.

این ماشین ها، دو تفاوت عمده با ماشین های ماکویی در حال کار داشتند: راپیری شدن سیستم پودگذاری ماشین (حذف ماکو) و الکترونیکی شدن ژاکارد. علاوه بر این، ماشین های بافندگی وارداتی مزیت های دیگری مانند سرعت و راندمان تولید بالاتر، کاهش فوق العاده سر و صدا و استهلاک ماشین، کیفیت بالاتر بافت و…. نیز داشتند، که باعث شد تا بسیاری از کارخانجات بزرگ تولید فرش ماشینی، خود را به سرعت ارتقا دهند.

اندکی پس از آن، یعنی در اواسط دهه ۸۰ شمسی، برخی از شرکتهای بزرگ تر با خرید و راه اندازی ماشین آلات مدرن بافندگی فرش، فاصله تکنولوژی تولید خود با سایر رقبا را به طور چشمگیری افزایش دادند.

جنس فرش ماشینی

فرش ماشینی توسط ماشین آلات مختلفی تولید می‌گردد. جنس هر فرش نیز می‌تواند آکریلیک یا BCF  و مخلوطی از این دو، یا الیاف جدید ابریشم مصنوعی (پلی استر) باشد. قابل ذکر است که فرش‌های ۱۰۰٪ آکریلیک دارای کیفیت و قیمت بالاتری هستند.

شانه و تراکم فرش ماشینی

فرش‌ها بر اساس شانه به ۳۵۰، ۴۴۰، ۵۰۰، ۷۰۰، ۱۰۰۰ و ۱۲۰۰و ۱۵۰۰ شانه تقسیم می‌شوند. تراکم فرش‌ها نیز می‌تواند براساس نوع ماشین و شانه بین ۷۰۰ تا ۴۵۰۰ باشد.

هر فرش دو نوع تراکم دارد: عرضی و طولی

تراکم عرضی فرش (شانه): به تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر از عرض فرش می‌گویند که به نام شانه شناخته می‌شود. برای مثال: قالی ۵۰۰ شانه به این معنی است که در هر متر از عرض فرش معادل ۵۰۰ ریشه (گره رنگ) بافته شده‌است. شانه‌هایی که به‌طور معمول در بازار می‌باشند عبارتند از: ۳۲۰-۳۵۰-۳۸۰-۴۰۰-۴۴۰-۵۰۰-۷۰۰-۱۰۰۰-۱۲۰۰-۱۵۰۰ شانه

تراکم طولی فرش (تراکم): به تعداد ردیف پود موجود در یک متر از طول فرش تراکم فرش گفته می شود.

یکی از نکات مهم در فرشهای ماشینی ارتباط معکوس تراکم فرش و ضخامت فرش است. به عبارتی در فرش های با تراکم بالا به علت روی هم آمدن خاب های فرش، برای مشخص شدن طرح فرش بایستی از خاب کوتاه تری استفاده شود. به همین دلیل فرش ماشینی ۱۵۰۰ شانه از کمترین ضخامت نسبت به سایر فرشها برخوردار است.

سخن آخر:

کارخانجات فرش ماشینی در اکثر شهرهای کشور وجود دارد ولی بسته به امکانات در برخی شهرهای کشور از کثرت بیشتری برخوردار است که می‌توان آران و بیدگل را به عنوان پایتخت فرش ماشینی ایران نامید چرا که در این شهر بیش از ۷۰۰ واحد فعال در امر تولید فرش ماشینی فعال است؛ و همچنین این شهر نخستین تولیدکننده بزرگ فرش ماشینی در ایران می باشد. علاوه بر آران و بیدگل، تولید فرش ماشینی در شهرستان های کاشان ، مشهد، دلیجان، یزد، اصفهان و تهران، ماکو نیز چشمگیر است.

حجم بسیار بالای سرمایه گذاری در بخش های مختلف صنعت فرش ماشینی و صنایع وابسته (رنگرزی، آهار، ریسندگی، بافندگی، چله پیچی، خدمات الکترونیک، طراحی نقشه و…) به ویژه در منطقه کاشان و آران و بیدگل، به عنوان قطب صنعت فرش ماشینی ایران، تحول چشمگیری در کیفیت و تنوع محصولات تولیدی و صادرات فرش ماشینی ایران به وجود آورد.

با تلاش صاحبان سختکوش صنعت فرش ماشینی به ویژه در سالهای تحریم اقتصادی، صادرات فرش ماشینی ایران در سال ۹۳ به حدود ۳۵۰ میلیون دلار رسید، که نوید بخش امکان تحقق هدف نهایی صنعت فرش ماشینی ایران یعنی صادرات یک میلیارد دلاری در افق ۱۴۰۴ کشور میباشد.