انواع طرح و نقش فرش

زیبایی سحرانگیز رنگ و نقش فرش ها به گونه ای است که می توان گفت والاترین جایگاه را در میان هنرهای مردمی داراست. طرح و نقش فرش در هریک از مناطق، ویژگی بومی و خاص خویش را یافته که در کنار ویژگی‌های فنی خاص هر منطقه، امکان شناخت و تمیز فرش‌ها را از یکدیگر به وجود می‌آورد.

به طور کلی دسته بندی‌های مختلفی برای طرح و نقشه در فرش بیان شده است که در اینجا جداگانه هر کدام را معرفی و بررسی می کنیم.

ویژگی های فرش

فرش ایرانی، در حالی که غنی ترین تنوع نقش و رنگ را دارد، یک مفهوم متحد و یکپارچه است. محبوبیت و مقبولیت فرش ایرانی در حدیست که دیگر کشور های بافنده فرش نیز صرفاً نقشه های ایرانی را می بافند. اگر چه فرش های ایرانی از نظر تنوع طرح ،نقش و رنگ ، هر کدام به تنهایی جهانی از رمز و راز و قصه هستند اما یک سری ویژگی مشترک بین همه ی انواع نقشه ها و سبک های فرش ایرانی وجود دارد که فرش ایرانی را تعریف می کند و باعث محبوبیت و مقبولیت فرش ایرانی می شود. این ویژگی ها عبارتند از :

·       رنگ آمیزی فرش :

رنگ آمیزی فرش های ایرانی متعادل و موزون است.

·       تقارن نقش فرش :

نقشه های فرش ایرانی معمولاً به صورت متقارن ترسیم می شوند. (بجز نقوشی که منظره ای یا چهره است)

·       حاشیه ی فرش :

فرش های ایرانی معمولاً حاشیه دارند، مگر اینکه طرح  جدید و مدرن باشند و یا به صورت سفارشی بافته شده باشند. تعداد و ابعاد حاشیه ها متغیر است اما معمولاً همگی آنها یک حاشیه ی اصلی پهن و با عرض بزرگ و چندین حاشیه ی باریکتر بیرونی و درونی دارند که به آنها حاشیه ی محافظ گفته می شود.

·       هماهنگی بین فرم و اجزا :

در فرش ایرانی تمامی اجزا و فرم ها با نقش کلی قالی تعامل دارند که به آن گشتالت یا هماهنگی سوژه و مفهوم می گویند.

نمادشناسی طرح و نقش فرش ایرانی

فرش ایرانی ” آشفتگی منظم ” است. اما این پیچیدگی بی معنا و برای پنهان کردن نمادها نیست بلکه بیان یک فرهنگ و نگرش خاص و جهانگری بخصوص است. آشفتگی منظم فرش ایرانی نمادی از “به وحدت رسیدن از کثرت “است.

فرش ایرانی تجسمی از بهشت برین است و ایرانیان نقش باغ بهشت را روی زمین مجسم کرده اند.

نشانه ی بعدی که ما را به نمادشناسی فردوس یا باغ بهشت نزدیک می کند “حاشیه”ی فرش های ایرانی است. باغ فردوس در تعریف خود از حصارهای هفت گانه یا حصارهای پشت سرهمی یاد می کند که یکی از آنها از بقیه ی حصارها پهن تر و بزرگتر است. وجود این حصارها در باغ بهشت برای جلوگیری از ورود اهریمن به بهشت است. حاشیه ها در فرش ایرانی همان حصارهای هفت گانه هستند.

گیاهان و حیوانات نشانی از نعمات بهشت و حوض ها و آبگیرها(ترنج فرش) نمادی از آب حیات باغ بهشت هستند.

سومین نشانه ای که این باور ، یعنی پدید آمدن نقشه های فرش با ایده ی کلی باغ بهشت، را تایید می کند معماری ایرانی است.

در معماری ایرانی شکل ساختن باغ ها دقیقا با همان الگوی باغ بهشت بوده است. معماری قرینه، قرینگی نقوش فرش، آبگیرهایی در مرکز و آب ها و جوی های مرتبط به هم با تعداد زوج و دیوارهای کوتاه و بلند و پی در پی که نمادی از حصار های باغ بهشت هستند.

نمادشناسی جزئی طرح و نقش فرش ایرانی

در این بخش قصد داریم مقداری جزئی تر از بخش قبل معنای برخی از نشانه های فرش ایرانی را رمز گشایی کنیم، اما فراموش نکنید که این نکات هم در برابر جزئیات پر رمز و راز فرش ایرانی باز هم کلی محسوب می شوند.

·       دایره

در فرش ایرانی، دایره نماد اجرام آسمانی، جهان هستی و فرهنگ اسطوره ای است.

·       چهارگوش

در نماد شناسی فرش ایرانی اشکال چهارگوش نمادی از فلسفه خرد هستند.

·       نقوش زاویه دارد و ایستا

اشکال و حرکات زاویه دار و ایستا در فرش ایرانی، نمادی از مردانگی، روانشناسی و تفکر و نگرش فرهنگی است.

·       نقوش دوار و منحنی

نقوش دوار و منحنی در فرش ایرانی نمادی از هستی، حیات و زنانگی هستند.

دسته بندی طرح و نقش فرش های ایرانی

نام گذاری این قبیل از طرح و نقش فرش ایرانی از گذشته های دور تا کنون توسط مردم و دست اندر کاران صنعت فرش ایران – از بافندگان و طراحان و تجار و کسبه تا دلالان و واسطه ها – برای شناسایی طرح و نقشه ها صورت گرفته است. این نام ها در طول سالیان سال نسل به نسل و دهان به دهان چرخیده تا به ما منتقل شده است.

این نام گزاری ها عموما بر اساس ظاهر فرش و طبق نقش زمینه، حاشیه، متن و کاربرد و مصرف فرش صورت گرفته است برای شناسایی بهتر و آسان تر طرح ها و تمایز آنها از یکدیگر کمک زیادی می کند

 

طرح و نقش فرش : آثار باستانی و ابنیه اسلامی

هر نقشی که بر اساس یک بنا یا آثار باستانی اجرا شود در این گروه جا دارد. طراح یا بافنده می تواند طبق سلیقه ی خود برخی تغییرات را در طرح ارائه دهد اما در نهایت منبع الهام اثر مشخص است و ساختار کلی نقشه ی فرش با طرح اصلی بنا تشابه دارد.

در حقیقت این طرح‌ها از ساختمان‌ها و کاشی کاری‌ها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرح‌های اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرح‌های فرعی را به وجود آورده‌اند. معروف ترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امام زاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن)، و زیرخاکی.

طرح و نقش فرش : شاه عباسی

اساس کلیه طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. در این طرح‌ها، گل‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختائی و گاه تلفیق آنها با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارایه می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از لچک ترنج شاه‌عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و …

طرح و نقش فرش : اسلیمی

اسلیمی در واقع یک سبگ از نگارگری نقش است .این نقش یکی از نقوش اصلی سنتی ایرانی است. نقوش اسلیمی در واقع یک گیاه با ساقه های مارپیچ است.

این شاخه‌ها، تجرید یافته طرح درخت می‌باشند. اسلیمی انواع بسیار زیادی دارد و معمولاً در بیشتر قالب‌ها این طرح تکرار می‌گردد.

روی ساقه شاخه‌ها جوانه‌هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه‌ها را اسلیم می‌نامند. کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه می باشد. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف‌ها به گروه‌های فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری.

طرح و نقش فرش : افشان

واژه ی افشان در لغت به معنای پریشان، آشفته و ریزنده است. در اين طرح كليه بندها و نگاره‌های فرش پيوستگی و ارتباط كاملی دارد. به نحوي كه به نظر مي رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن قلم از كاغذ برنداشته و يك ارتباط مداوم بين قسمت‌های مختلف نقش به وجود آورده است.

به عبارت ساده تر همان گونه كه از نام نقوش اين گروه پيداست، تمامی گل و برگ‌ها و بندهای موجود در طرح ،در متن فرش پراكنده و افشان شده‌اند. طرح‌های افشان اصولاً به گونه‌ای طراحي مي‌شوند كه هيچ يك از گل و برگ‌ها قرينه نداشته و اصول قرينه نگاری در آن وجودندارد. افشان دسته گلي ، افشان حيوان دار، افشان ترنجي ، افشان ختايی و… انواعی از اين طرح می‌باشد.

طرح و نقش فرش : اقتباسی

اقتباس به معنای برداشتن ،فراگرفتن و یادگیری است. طرح های اقتباسی به طرح های گفته می شود که از کشورها و فرهنگ های دیگر تاثیر گرفته است.

اغلب طرح‌های این گروه شباهت زیادی به طرح‌های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل آنها را اقتباسی می‌نامند مانند طرح‌های معروف به قفقازی و گوبلنی.

طرح و نقش فرش : واگیره‌ای یا بندی

منظور از «بندی» این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می‌پیوندند، آنرا بند بندی یا واگره می‌نامند.

نام‌های فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه‌ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنج دار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیوان دار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل.

طرح و نقش فرش : بته‌ای (بته جقه)

طرح بته‌ای تجرید یافته درخت سرو است. بته‌های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است در این‌گونه طرح‌ها با اندازه و اشکال مختلف به چشم می‌خورد.

کلیه ی طرح های نقوش بته ای بر اساس بته جقه است. نقش بته جغه می تواند در تزئینات حاشیه یا متن فرش باشد.

معروف‌ترین طرح‌های بته‌ای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه‌ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته، بته میر شکسته، بته لچک ترنج، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بته بادامی.

طرح و نقش فرش : درختی

طرح و نقش فرش درختی بر اساس نقش درخت هستند. درخت هایی که می توانند کوچک و بزرگ باشند و در هر بخشی از از فرش استفاده شوند. درخت در بسیاری از موارد حتی به عنوان عنصر اصلی و به صورت انفرادی نیز استفاده می شود.

با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگ‌ها تشکیل می‌دهند ولی در طرح‌های درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد. طرح‌های معروف درختی این طور نام گذاری شده‌اند: درختی جانوری یا حیوان‌دار، درختی سبزی کار یا آب‌نما، درختی ترنج دار، درختی سروی و درختی گلدانی

طرح و نقش فرش : ترکمن یا بخارا

طرح و نقش فرش های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرح‌های ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شود. ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی شانه‌ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی طرح‌های فرعی این دسته را تشکیل می‌دهند.

طرح و نقش فرش : لچک و ترنج سراسری

نقوش لچک ترنج از دو عنصر اصلی لچک و ترنج تشکیل شده است. ترنج یک شکل هندسی در مرکزیت فرش است و لچک به نقش مورب چهارگوشه ی فرش گفته می شود که با حاشیه ی فرش حالت سه گوش می گیرد. نقش لچک و ترنج یکی از پرکاربردترین و پرطرفدارترین نقوش فرش ایرانی است. این نقش در واقع نقش باغ بهشت است.

طرح و نقش فرش : گل فرنگ

کلیه طرح‌های این گروه بر مبنای گل‌های طبیعی به ویژه گل رز با رنگ‌های بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ می‌باشد. انواع طرح‌های گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، افشان گل فرنگ و …

طرح و نقش فرش : گلدانی

در طرح و نقش فرش گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه‌های مختلف به چشم می‌خورد. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می‌پوشاند. گاه چندگلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن و یا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گیرد. گروه های فرعی این طرح عبارتند از: گلدانی ختائی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی ظل السلطان(گل وبلبل)، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یک طرفه.

طرح و نقش فرش : ماهی درهم

طرح ماهی درهم از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین طرح‌های فرش ایران است. این طرح اغلب به صورت یک واگیره می‌باشد و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار می‌کند. در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی باچهار برگ، ماهی در اطراف آن مشاهده می‌شود. طرح ماهی درهم در نقاط مختلف ایران به نام‌های مختلفی مشهور است. مهم‌ترین انواع آن عبارتند از: ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و زیره ماهی. مشاهده طرح های ریز ماهی،…

طرح و نقش فرش : محرابی

طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. همان مکانی که در مساجد، مکان نماز گذاردن امام جماعت است. در این طرح‌ها معمولاً محراب را با تزئیناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک می‌پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی درختی.

طرح و نقش فرش : محرمات یا قلمدانی

طرح و نقش فرش محرمات به طرح‌هایی در فرش اطلاق می‌گردد که قطعاتی از یک نقشه در طول فرش تکرار می‌گردد و عرض فرش در متن به چند ردیف تقسیم می‌گردد و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پیدا می‌کند و به طور راه راه ترسیم می‌گردد. این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی مشهور است.گروه‌های فرعی طرح محرمات عبارتند از قلمدانی سراسری، گل ریز با زمینه یک رنگ و بته با زمینه الوان.

طرح و نقش فرش : شکارگاهی

بنیاد اصلی این گروه از طرح‌ها نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه است. به نحوی که در قسمت‌های مختلف طرح یک سوار کار با وسیله‌ای همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است. گروه‌های فرعی این طرح عبارتند از: شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری.

 

طرح و نقش فرش : قابی (خشتی)

نقش فرش در این طرح‌ها به قسمت‌ها یا قاب‌های مختلفی تقسیم گشته که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگ‌های مختلفی تزیین شده است. گروه‌های فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می‌توان نام برد.

طرح و نقش فرش : هندسی

در این طرح و نقش فرش از انواع اشکال هندسی استفاده می‌شود، معمولاً خطوط زاویه دارند و بطور دورانی و قوسی شکل حرکت نمی‌نمایند.گروه‌های فرشی مهم این طرح عبارتند از: هندسی بندی قابی، هندسی ترنجدار، هندسی محرمات، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده، هندسی خطائی، هندسی ستاره (موزاییک)، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی

طرح و نقش فرش : تلفیقی

نقوش تلفیقی از تلفیق سبک و نقش های متفاوت به وجود می آیند و تنوع و تعدادشان بیشمار است. برخی از این طرح ها بسیار زیبا هستند و از ترکیب های متوازن و زیبا ایجاد می شوند.

از گروه های فرعی این گونه طرح‌ها می‌توان طرح‌های شاخه پیچ ترنجدار، سلسله‌ای ترنج دار، تلفیقی لچک ترنج، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی قاب فابی، تلفیقی دورنما، تلفیقی ترنجی دسته گل، تلفیقی سبزی کار، تلفیقی ترنجدار، تلفیقی ترنجی کف ساده، تلفیقی لچک ترنج کف ساده، تلفیقی لچک ترنج سبزی کار کف ساده وتلفیقی بندی دسته گل را نام برد.

طرح و نقش فرش : ایلیاتی و عشایری

این طرح ها اغلب توسط عشایر و با تزئینات و طرح هایی که ساخته ی ذهن قالی بافان است.در این طرح ها قرینه بودن بی معناست. نقوش عشایری بسیار ساده و به دور از هرگونه پیچیدگی هستند. طرح های قشقایی، شاهسون، بلوچ و … در این دسته هستند.

طرح و نقش فرش : آدمکی یا ملا نصرالدینی

در طرح و نقش فرش فرش آدمکی یا ملانصرالدینی، تصاویر و شکل انسان به صورت تنها و یا سوار بر اسب و سایر حیوانات، با حالت های مختلف همچون مجالس بزم و شادی و رزم و مبارزه یا در حال گذر و … دیده می شود.

طرح و نقش فرش : حیوان دار

در این طرح و مدل از فرش های ایرانی، تصویر اندام یا سر حیواناتی از قبیل بز کوهی، اسب، شیر، ببر، یوزپلنگ، سگ، قوچ یا پرندگانی مانند عقاب، کبوتر و کبک، لک لک، قناری، مرغ عشق و… به چشم میخورد. این نقش ها با هدف بیان ویژگی های برجسته شجاعت، نجابت، وفاداری، عشق و… با حالت ها و روش های مختلف در فرش بافته و تولید می‌شود. 

طرح و نقش فرش : ترنج دار یا ترنجی

در این طرح و نقش فرش فقط ترنج وجود دارد و اثری از لچک نیست. با این تعریف طرح های بسیار زیادی وجود دارند که زیر مجموعه این طرح قرار میگیرند. ترنج بخش میانی فرش است که اغلب به صورت دایره ای یا لوزی به صورت کوچک یا بزرگ در نقطه ی میان فرش قرار گرفته و متن یا بوم فرش جدا شده است.

طرح و نقش فرش : لچکی

طرح لچکی دقیقا نقطه مقابل طرح ترنج دار است. بدین معنی که در طراحی آن فقط از لچک استفاده شده است. اثری از نقش ترنج در این فرش نیست. با توجه به ساختار طراحی فرش ایران، تعداد طرحهای فرش لچکی نسبت به ترنج دار، کمتر است. زیرا در طراحی فرش ایران، لچک معمولا به عنوان مکمل ترنج به کار گرفته شده است. لچک به طرح و نقش هایی گفته می شود که به صورت تقریبا مثلثی شکل در چهار گوشه بوم فرش قرار میگیرد.

طرح و نقش فرش : لچک و ترنج ساده

در طراحی این طرح و مدل فقط نقوش لچک و ترنج به کار برده شده است. نقشه هایی همچون اصفهان و نایین و نقشه کاشان و طرح ریز ماهی تبریز را می توان در این دسته قرار داد.

لچکی طره دار :

این نوع از فرش شامل طرح هایی است که ترنج نداشته و صرفا طرح لچکی در آنها به چشم می خورد. در فرهنگ لغت «طرّه» به رشته مویی گفته می شود که در کنار گوش ها آویزان باشد. همچنین به امتداد لچک های فرش نیز طره گفته می شود. بنابر این در اینجا می توانیم بگوییم لچک هایی که در امتداد طولی یا عرضی فرش ادامه پیدا کرده اند و اصطلاحا دارای بخشهای زائدی در امتداد لچک فرش هستند را طرح لچکی طره دار می نامند. علاوه بر این به نوار های باریکی که اطراف طرح متن یا بوم فرش را احاطه کرده اند، طره گفته می شود.

ترنجی طرّه دار :

در طراحی این نوع از فرش ترنج دار، لچک وجود ندارد و نقش طرّه، اطراف زمینه را احاطه کرده است. پیش از این گفتیم که طره بخشی است که اطراف بوم فرش را احاطه کرده است.

فرش کف ساده یا غیر برجسته

در این نوع فرش ها سطح فرش کاملا صاف و یکدست است و هیچگونه پستی و بلندی در سطح فرش به چشم نمی خورد. فرش کف ساده تقریبا همه انواع فرش در قالب کلاسیک و شناخته شده را شامل می شود، و تا چندی پیش تنها نوعی از فرش که مردم میشناختند، فقط همین نوع بود.

طرح و نقش فرش : گل برجسته

با ورود تکنولوژی و نبوغ هنرمندان فرش دستباف و تولید فرشهایی با زمینه غیر هم سطح و به اصطلاح گل برجسته و پس از آن هنر برجسته کاری که بیشتر در حوزه تابلو فرش رایج شد، فرش ماشینی نیز جای خالی ورود به این حوزه را احساس کرد.

طرح و نقش فرش : سنه یا سنندج

یکی از ویژگی های این نوع فرش ایرانی، گره نامتقارن است، که اصولا در بین اهل فن به “گره سنه” مشهور است. فرش های سنندج معمولا از جنس پشم بافته می شوند و طرح و نقش آن مایه سنتی دارد. یکی از ویژگی هایی که فرش سنه یا سنندج از دیگر انواع فرش کردستان متمایز ساخته است، استفاده از نخ های پشم نازک میباشد به شکلی که با نخ های کارخانه ای قابل تمایز نیست. همین امر باعث تمایز فرش سنه در ظرافت و زیبایی نسبت به دیگر فرش های مناطق کردنشین ایران شده است.

طرح و نقش فرش : افشار

طرح و نقش فرش افشار که منسوب به ایل افشار است یک از مشهورترین فرش های عشایر ایران زمین است. طرح افشار طرفداران پر و پا قرص زیادی در داخل و خارج از ایران داشته و دارد. طرح افشار دارای انواع گوناگونی است.

فرش های افشار در حال حاضر بیشتر در استان کرمان تولید می شوند. اسامی 11 طرح مشهور این گروه به این شرح است:

طرح دو گل پاریزی، طرح گل حشمت، طرح سه کله، طرح ابری، طرح منبری، موسی‌ خانی، طرح جنگلی، شول یا بندی، طرح مرغی، طرح تصویری.

طرح و نقش فرش : ترکمن

قالی یا فرش طرح ترکمن دارای بیست شکل مختلف است که هر یک از آنها مخصوص یک ایل و طایفه خاص است. گل در قالی یا فرش ترکمن همان ترنج در فرش ایرانی است که در بین عشایر و روستاییان فارسی زبان، حوض نیز نامیده می‌شود. گل های قالی ترکمن در طرح و نقشه آن تکراری می‌شود و از این نظر می توان این فرش را در گروه فرشهای طرح بندی و واگیره ای به شمار آورد. رنگ قرمز سیر در کنار قهوه‌ای و شتری از رنگهای پر کاربرد در قالی ترکمن هستند.

طرح و نقش فرش : قشقایی

یکی از ویژگی های جالب فرش طرح قشقایی این است که در بافت آنها از نقشه استفاده نمی شود و زنان و دخترانی که به بافت فرش مشغولند به صورت ذهنی طرح و نقشه هایشان را با ایده گرفتن از آداب و رسوم و سنن گذشتگان ایجاد می کنند. ولی این روزها با پیشرفت گلیم بافی گاهی از نقشه نیز استفاده می شود . گلیم های قشقایی نه تنها در ایران که در سطح جهان نیر به واسطه اصالت نقش ها و رنگ های زیبا و کیفیت ممتاز بافت مشهور و مورد تقاضا است.

طرح و نقش فرش : بلوچی

در طرح و نقش فرش بلوچی نقش و نگارهایی از درختان و شکوفه گل ها دیده می شود که در قالب لوزی های تکراری در سراسر فرش دیده می شود. این طرح و نقشه ها در حقیقت شکل ساده شده گل و بته ها و شاخه درختان و به ویژه بید مجنون است و البته گاهی از اشکال مختلف نیز در کنار این عناصر استفاده می شود.

طرح فرش ایرانی مشهور به نام شهرها و مکان ها

در میان انواع مدل فرش ایرانی، طرح هایی وجود دارند که در شهری بیشتر بافت می شده است. یا اینکه سر منشا بافت آن طرح از آن شهر بوده است. در نتیجه به نام همان شهر نامگذاری شده اند. این در حالی است که ممکن است حتی این بافت این طرح در گذشته در آن شهر مرسوم بوده و اکنون دیگر چندان رواجی نداشته باشد.

طرح و نقش فرش : کاشان 

قالی کاشان از زمانهای دور در میان مردم جهان بسیار مشهور بوده است. قالی کاشان از جمله طرح های معروف و مشهور فرش ایرانی است که به دلیل طراحی خاص که در گروه فرش های لچک ترنج قرار می گیرد. همچنین به دلیل رنگ بندی خاصش در ایران و جهان شهرت یافته است.

در بافت این فرش اغلب از رنگ لاکی و رناسی به عنوان رنگ زمینه استفاده می شود. البته فرش طرح کاشان با رنگ های زمینه کرم و مشکی یا سرمه ای نیز تولید می شود. اما آنچه اغلب به عنوان فرش کاشان شناخته می شود رنگ زمینه قرمز یا لاکی آن است که بیشتر مناسب فضاهای کلاسیک است و با نام قالی کاشان در میان مردم شهرت یافته است.

طرح و نقش فرش : اصفهان

در زمینه این طرح که جزو طرح های لچک ترنج می باشد، نقوش اسلیمی ساده و دهان اژدری و باغهای پر از گل و گیاه با شاخ و برگ هایی به هم پیوسته و خزنده دیده می شود. در حاشیه این فرش حاشیه باریک و پهن وجود دارد که حاشیه پهن توسط دو حاشیه باریک (حاشیه کوچکتر یا نازکتر)، محاصره شده است. در سر تا سر این حاشیه این فرش گل های شاه عباسی پراکنده شده است.

طرح و نقش فرش : نایین

یکی از ویژگی های خاص فرش نایین دستباف، که آن را از فرش اصفهان و دیگر فرش ها متمایز می کند، ظرافت در بافت این فرش دستباف و همچنین کیفیت بالای الیاف آن است. این ویژگی باعث شده است که ارزش هنری این طرح افزایش یافته و در بازرهای های جهانی از شهرت و محبوبیت خاصی برخوردار باشد. عموما پشم و کرکی که برای بافت این فرش ها به کار گرفته می شود ناب و خالص بوده است. حتی می توان گفت از استاندارد پشم های ایرانی نیز یک پله بالاتر است.

فرش نایین از نظر طرح و نقش و رنگ بندی دارای تنوع بسیار زیادی است. از جمله طرح هایی که در فرش منطقه نایین کاربرد دارند می توان طرح لچک ترنج ، طرح افشان، نقش گنبد، درختی، محرابی، قابی، کتیبه ای و محرمات را نام برد.

طرح و نقش فرش : خراسانی

در طرح خراسانی معمولا تنوع رنگی زیادی وجود ندارد. در بافت آن اغلب از رنگهای قرمز و قرمز مایل به زرد، آبی فیروزه ای، آبی سیر، خردلی، بژ و قهوه ای استفاده می شود. از جمله خصوصیات بارز از نظر نوع بافت می توان به بافت نسبتا درشت و داشتن پرز نسبتا بلند (ضخیم بودن فرش) اشاره کرد.

از نظر عناصر به کار رفته در طراحی آن نیز می توان به استفاده از نقوش گل ها، گیاهان، حشرات، پرندگان اشاره کرد. در طرح خراسانی عموما نقوش گلدار، طرح گلدانی، بته جقه، طرح افشان، لچک و ترنج و طرح های سراسر گلدار و بیش از همه طرح هراتی، به کار گرفته می شود.

طرح و نقش فرش : کرمان

طرح ها و رنگ های مورد استفاده در قالی های کرمان از گذشته تا به امروز عبارتند از: طرح سبزی کاری و طرح های تصویری که بهترین آنها در حوزه قالیبافی راور بافته شده و می شوند. مهم ترین آنها عبارتند از: طرح حافظ، لیلی و مجنون، خیام، منظره‌ای و بطور کلی مضامین عارفانه و عاشقانه که بیشتر درترکیب با طرح زیبای سبزی کار هستند.

طرح های افشان به ویژه افشان شاه عباسی یکی از طرح های معروف کرمان است. از دیگر طرح‌های معروف آن می توان به  نقوش قاب قرآنی، انواع درختی و گلدانی، تلفیقی، بوته ای، همچنین انواع گل فرنگ  ، لچک و ترنج،‌ افشان، درختی، حیواندار، بازوبندی، گردنبندی، خشتی، سلسله‌ای شاه عباسی و چهره‌ بافی اشاره نمود.

طرح و نقش فرش : ختایی

نامگذاری این طرح بنا نظر بعضی از پژوهشگران بر گرفته از نام شهر «ختا یا ختن» در چین است. این امر می توان تا حدودی نمایانگر نفوذ و تاثیر هنر چین بر هنرنمندان ایرانی باشد. با توجه به جایگاهی که شهر ختن در ادبیات ایران داشته است و همچنین این نکته که هنر نقاشی ایرانیان نیز متاثر از نقاشی هنرمندان چین بوده است، احتمال صحت و درستی این دیدگاه زیاد است. طرح ختایی اصولا به طرح و نقشه های زینتی چین شباهت دارد. این طرح شامل شاخه گل و بوته و علی الخصوص، گلهای شاه عباسی است.

طرح و نقش فرش : بیجار

یکی دیگر از انواع طرح های فرش ایرانی که شهرتی بین المللی یافته است، فرش بیجار است. این فرش اصولا ویژگی های فرش کردستان – علی الخصوص خود شهر بیجار – را دارد. فرش بیجار معمولا به صورت ذهنی و بدون نقشه توسط بافندگان این منطقه بافته میشود. در طراحی و نقوش این فرش از نقوش هندسی استفاده می شود. از این جهت فرش طرح بیجار را می توان به عنوان یکی از طرح هایی دارای عناصر و اشکال هندسی نام برد.

در فرش ماشینی طرح خاصی که عموما به عنوان طرح بیجار، شناخته شده است را به این نام میخوانند. این طرح را می توان در گروه فرش های طرح لچک و ترنج دسته بندی کرد. ترنج میانی این طرح به صورت یک شش ضلعی لوزی مانند طراحی شده. در گوشه ها، بوم یا متن فرش نیز لچک هایی با یک خط مستقیم تشکیل شده است.

طرح و نقش فرش : مشهد

در طرح و نقشه فرش مشهد معمولا از گلهای درشت شاه عباسی که ساقه های نازک و ظریف دارند استفاده می شود. علاوه بر نقوش یکی از شاخصه های اصلی و مهم، استفاده از طرح لچک ترنج و افشان با حاشیه های دارای نوشته است. حاشیه های کتیبه ای که در فرش مشهد وجود دارد در کنار گل های درشت شاه عباسی، ظاهری بسیار جذاب، گیرا و خاص به این طرح بخشیده است. ساختار طرح های قدیمی این منطقه بسیار شبیه طرح های اصیل هراتی است.

طرح و نقش فرش : جوشقان

یکی از ویژگی های مشترکی که در تمام قالی های جوشقان وجود دارد طرح های شکسته است که در این قالی به چشم میخورد. در این فرش ها از طرح ها و نقوش سپیدار، گل انار و بابونه استفاده می شود.

در فرش طرح جوشقان، یک ترنج لوزی شکل در وسط فرش قرار دارد. در ابتدا و انتهای این ترنج، یک سر ترنج پنچه شکل وجود دارد. در سرتاسر فرش جوشقان نقش گل های چهار پر، گل های پر شکوفه و درختهای بید مجنون به شکلی ساده و فاقد جزئیات در قالب اشکال لوزی، بین ارکان مختلف فرش ارتباط ایجاد کرده اند.

طرح و نقش فرش : قم

طرح های مرسوم  در فرش بافی  قم شامل : بندی خشتی (موزائیكی بختیاری)، بته ای، درختی، شكارگاه، هندسی جوشقانی، شاه عباسی لچك ترنج، شاه عباسی افشان، محرمات، ترنجی كف ساده، بندی كتیبه ای، محرابی گل فرنگ و ظن السلطانی است.

در قم فرش هایی به تقلید از طرح هندسی جوشقانی بافت می شود که شباهت هایی نیز با فرش های طرح قدیمی کاشان دارد. علاوه بر این در قم طرح درختی را گاهی بدون نقش محراب و گاهی در متن محرابی می بافند. طرح های شبیه این مدل فرش در اصفهان کاشان نیز بافته می شود. 

طرح و نقش فرش : شیراز

آنچه که به فرش طرح شیراز مشهور است عمدتا همان فرش طرح قشقایی است که بافندگان آن اقوام عشایر فارس و بخش روستا نشین این استان می باشد. در بخش مربوط به طرح اقوام بافنده ی فرش (بخش فرش قشقایی) به طور کامل راجع به آن توضیح دادیم.

طراحی مدرن

طراحی مدرن فرش های شرقی شامل نقوش جدید متعددی است که توسط طراحان معاصر ایجاد شده که ترکیبی از طراحی مدرن و هنرهای سنتی است. فرش های شرقی در طرح مدرن یا با طرحی کاملاً جدید ارائه می شوند یا ترکیبی هنرمندانه از نقوش سنتی و عناصر مدرن را ارائه می دهند.

انواع بافت فرش:

بافت تخت

چه بر روی ماشین بافندگی و چه با دست، تکنیک بافت مسطح از درهم آمیختن نخ های عمودی و افقی با هم تشکیل می شود. این یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای ایجاد یک قطعه فرش یا پارچه است.

امروزه فرش‌های مسطح گزینه‌ای بادوام، کاربردی هستند که تمیز کردن ان ها آسان هستند و دارای الگوهای متنوعی هستند، از طرح های هندسی‌های ‌گرفته تا سنتی و راه راه. این فرش‌ها را می‌توان در هر اتاقی مانند غذاخوری، نشیمن، ورودی و حتی اتاق بازی قرار داد.

گلیم

گلیم‌ها که فرش بومی ایران و ترکیه است، فرش‌هایی بدون پرز، بافته شده از پشم، پنبه یا ابریشم هستند. این فرش ها از آنجایی که بدون گره تولید می شوند، اغلب به طبیعت برگشت پذیر و قابل بازیافت هستند.

گلیم ها معمولاً دارای طرح‌های هندسی در طرح‌های راه راه و رنگ‌های پررنگ هستند. این فرش را می‌توان در هر اتاقی استفاده کرد، حتی می‌توان آن را در مکان‌های پرتردد مانند ناهارخوری، اتاق خواب، نشیمن یا ورودی قرار داد.

فرش بافته شده

فرش باقته شده از نخ به هم بافته شده تشکیل شده است و  یک فرش محکم را تشکیل می دهد. این فرش ها پنبه، پشم، جوت، یا مواد مصنوعی مانند نایلون یا پلی استر است.

جوت

یک فرش جوت می‌تواند طرح‌های اساسی مانند راه راه یا هندسی را به رخ بکشد و یک رنگ ثابت را به نمایش بگذارد. جوت، یک نوع الیاف طبیعی نرم و بادوام که عنصری ظریف و ارگانیک را به هر فضایی می بخشد.

سیزال

مانند جوت، سیزال نیز یک نوع فرش با الیاف طبیعی است که می‌توان آن را در یک فرش مسطح بافت. با این حال، سیزال که از گیاهان آگاو به دست می آید، محکم تر است، بنابراین در فضاهای شلوغ بهتر می ماند.

فرش ایکات

فرش های ایکات با فرآیند رنگی که برای رنگ دادن به نخ ها استفاده می شود، تعریف می شوند. قبل از بافتن، نخ را بسته بندی می کنند و رنگ می زنند. طرح های با جزئیات بیشتر به الگوهای گره زدن پیچیده تری نیاز دارند. ای فرش ها با طرح‌های انتزاعی یا هندسی با لبه‌های تار یا پردار ایجاد می‌شوند.

فرش ایرانی

فرش های دستباف سازندگانی هنرمند و چیره دست نیاز دارند که هر الیاف را روی فرش ببندند و آن را برش دهند تا عمق و پرز فرش ایجاد شود. این آثار هنری که ساخت آن ها زمان بر نیز است و اغلب از پشم یا ابریشم طبیعی ساخته می‌شوند.